Кыргыз Республикасынын Шайлоо жана референдум өткөрүү боюнча борбордук комиссиясынын төрагасы Н. Шайлдабекова 2021-жылдын 18-октябрында парламенттик шайлоодо ишин баштаган ЕККУ/ДИАУБ Миссиясы менен жолугушту.

КР БШКнын төрайымы Н. Шайлдабекова миссия мүчөлөрүнө алдыдагы парламенттик шайлоонун өзгөчөлүктөрү тууралуу маалымат берди.

2021-жылдын 28-ноябрында боло турган парламенттик шайлоо аралаш система боюнча өтөт, бул коомдун өтүнүчүнө ылайык Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутаттарын шайлоонун жаңы жол - жобосун издөөнүн натыйжасы болду. Ошол эле учурда, шайлоонун жаңы жол -жобосун издөөдө Кыргыз Республикасы мурда шайлоо процессинде жетишилген демократиялык принциптерди, парламентаризмди өнүктүрүүнүн мурдагы этаптарынын жетишкендиктерин сактап калды.

Аймактардын жана ар кандай социалдык топтордун өкүлчүлүгүн күчөтүү максатында аралаш система киргизилген. Бир мандаттуу округдарда 36 депутаттын шайланышы аймактардын, 54 депутат социалдык топтордун өкүлчүлүгүн камсыздайт. Ошол эле учурда, коомдун өтүнүчү канааттандырылды – талапкерлерди субьект катары кароодо партиялардын монополиясын жокко чыгаруу жана көз карандысыз талапкерлердин мүмкүнчүлүктөрү кеңейтилди. Пропорционалдык система боюнча 54 депутаттын шайланышы партиялар биздин өлкөдө демократиянын маанилүү институту бойдон кала берерин көрсөтүүгө арналган.

Пропорционалдык системанын алкагында ар кандай социалдык топтордун парламентке кирүү талаптары эске алынып, ал тургай күчөтүлгөн: бир жыныстагы талапкерлер 70 пайыздан ашпашы, 35 жашка чейинки талапкерлер 15 пайыздан кем эмес, 15тен кем эмес ар кандай этникалык талапкерлердин пайызы, кеминде 2 талапкер – майыптар болушу шарт.

Ошондой эле, талапкерлердин статусу боюнча коомдун суроо - талаптары канааттандырылды, жашы 21ден 25 жашка узартылды, жогорку билимдин болуу талабы киргизилди. Депутаттардын жашын жана санын 90 адамга өзгөртүү - 2021-жылдын 11 -апрелинде референдумда бекитилген Негизги Мыйзамга киргизилген конституциялык талаптар болуп эсептелет.

Учурда талапкерлердин, саясий партиялардын тизмесин көрсөтүү жана каттоо этабы аяктоо алдында турат. Процесс инклюзивдүү өтүүдө. Шайлоо процессине мурунку жылдарда болгон терс учурларды алдын алуу максатында иштелип чыккан бир катар мыйзам ченемдери киргизилген. Эркиндигинен ажыратуу жайларында кармалып турган адамдардын өздөрүн көрсөтүүгө укуктары жок деген эреже такталды - соттун өкүмү менен эркиндигинен ажыратуу жайларында болгондор катышпайт, бул эл аралык стандарттарга туура келет.

ЕККУ / ДИАУБдун акыркы отчетунда административдик ресурстун шайлоонун жыйынтыгына тийгизген таасири көрсөтүлгөн, ошондуктан КР БШК талапкер көрсөтүлгөн учурдан тартып кызматтык же кызматтык ыйгарым укуктарын аткарууну токтотот деген эрежени киргизген, эгерде ал мамлекеттик саясий кызматкер болсо (Жогорку Кеңештин депутатын же Президентти кошпогондо), муниципалдык саясий кызматкерлер (жергиликтүү кеңештин депутатын кошпогондо), мамлекеттик, муниципалдык ишкананын, мекеменин башчылары болсо, 30% дан ашык мамлекеттик (муниципалдык) үлүшү бар ишкана жана алардын бөлүмдөрүнүн башчылары болсо.

Мындан тышкары, талапкер көрсөтүлгөн учурдан тартып жана шайлоонун жыйынтыктары аныкталганга чейин мамлекеттик кызматтын түрүнө карабай (мамлекеттик, аскердик, укук коргоо, дипломатиялык); муниципалдык кызматкерлер; жалпыга маалымдоо каражатынын кызматкери болсо, алар кызматтарын токтотушат.

Мындан тышкары, административдик ресурсту чектөө үчүн саясий партиядан талапкерлердин тизмесине чектөө киргизилген (54 талапкер) жана партия парламентте 27 мандаттан ашык орун ала албайт.

Жаңы эрежелер мисалы, үгүт иштеринде диний үгүттүн кандайдыр бир белгилерин колдонууга тыюу салуу, анын ичинде сыйынуу жайларынын жанында үгүт иштерин жүргүзүү, үгүт материалдарында диний компонентти колдонууга тыюу салынды. Шайлоодогу негизги өзгөрүүлөр - бул шайлоо босогосун төмөндөтүү, шайлоо күрөөсүнүн деңгээлин төмөндөтүү жана талапкерге карата талаптарды өзгөртүү болду.

2015-жылдан бери Кыргызстанда шайлоонун ишенимдүүлүгү камсыздалды, жаңы технологияларды киргизүү аркылуу шайлоо процессинин максималдуу ачыктыгын камсыз кылуу боюнча чаралар көрүлдү. Биометрикалык каттоо “Бир шайлоочу - бир добуш” принцибин камсыз кылат, бюллетендерди сканерлер аркылуу автоматтык түрдө эсептөө добуштардын абсолюттук саналышын камсыздайт.

Миссия жетекчисинин орун басары Полине Мария Лемос белгилегендей, Бишкекке 9 өлкөдөн 12 эксперт келишти, кийинки жумада аларга 26 узак мөөнөттүү байкоочу кошулуп, алар региондорго мониторинг жүргүзүү үчүн барышат. Добуш берүү күнүнө жакын калганда ЕККУнун Парламенттик Ассамблеясынын делегациясы миссияга кошулат. Жалпысынан бул ДИАУБдун Кыргызстандагы 14 - миссиясы.

“Биз шайлоо комиссиялары, жарандык коом, эл аралык коомчулук жана саясий партиялар менен жолугушабыз. Миссия ЕККУнун эл аралык стандарттарына, эл аралык шайлоо мыйзамдарынын стандарттарына, Кыргыз Республикасынын улуттук мыйзамдарына, анын ичинде бардык деңгээлдеги шайлоо комиссияларынын ишине, шайлоо процессине катышкан мамлекеттик органдардын ишине, шайлоо талаштарын чечүү процессине жана шайлоонун жүрүшүнө баа берет.

Биринчи кезекте мурунку миссиялардын сунуштарынын колдонулушуна баа беребиз.

 Бизде добуш берүү күнүнө системалуу түрдө байкоо жүргүзөбүз - шайлоо участкаларынын ачылышы, саноо, табуляция, ММК мониторинги болор, булар мурунку шайлоодо болгон эмес. Миссиянын негизги максаты - шайлоо процессине объективдүү, сапаттуу баа берүүгө мүмкүн болушунча жакын болуу. Мониторингдин жыйынтыгы боюнча 3 отчет түзүлөт - алдын ала, ортодогу  жана акыркы”, - деди ал.

Жолугушууда шайлоо процессинин бардык этаптары, ар бир этапка киргизилген өзгөртүүлөр боюнча деталдуу түшүндүрмөлөр берилди.

Маалымат үчүн:

2020-жылдын 4-октябрында болгон парламенттик шайлоодо ДИАУБ 13 негизги топтун мүчөлөрүнөн жана 18 узак мөөнөттүү байкоочулардан турган. ЕККУга мүчө 20 өлкөдөн жалпысынан 39 байкоочу катышкан.

2021-жылдын 10-январындагы Кыргыз Республикасынын Президентин кезексиз шайлоодо жана Кыргыз Республикасынын референдумунда ЕККУ / ДИАУБ жана ЕККУ ПАнын миссияларына ЕККУга мүчө 26 мамлекеттен 91 байкоочу катышкан.